Tên gọi và việc quy ước của quân xe ở các loại cờ

Quân xe là quân cờ duy nhất nhất quán được luật chơi (nước đi) cũng là sức mạnh của mình trong các loại cờ cùng kế thừa dòng cờ cổ Chaturanga: Chess, Xiangqi, Shogi, Makruk, Sittuyin… Vua, tượng, mã, tốt ở các loại cờ khác nhau có thể đi khác nhau, nhưng các quân xe đều đi giống nhau.

Dù tên gọi của quân xe khác nhau ở các ngôn ngữ khác nhau (tất nhiên) và việc quy ước quân xe tượng trưng cho lực lượng nào trong quân đội ngoài thực tế ở các châu lục cũng khác nhau, nhưng trong các loại cờ quân xe đều có cách di chuyển giống nhau, đó là đi dọc và ngang tùy ý cho đến khi gặp quân cản.

1. Tên gọi và quy ước xe ở cờ vua
Xe cờ vua (chess) tiếng Anh viết (và đọc) là rook, tiếng Ả rập viết là القلعة (đọc: alqalea), đều nghĩa là chòi canh, tháp canh, lâu đài… Điều này khá khó hiểu, vì từ rook là biến thể từ (âm) từ rukh trong tiếng Ba Tư (Iran), có nghĩa là cỗ xe. Quy ước rook là tháp canh, chòi canh hay lâu đài có lẽ là quy ước không thực tế và lỗi thời của người châu Âu.

Xe cờ vua ở các ngôn ngữ khác: tiếng Pháp viết là tour, tiếng Ý viết là torre, tiếng Đức viết là turm, tiếng Tây Ban Nha viết là torres, tiếng Bồ Đào Nha viết là torre… Các từ này (ở các ngôn ngữ và các quốc gia trên) đều có nghĩa là chòi canh, tháp canh, lâu đài… Tóm lại, người châu Âu thống nhất quy ước quân xe là tháp canh, chòi canh.

Xe cờ vua tiếng Nga viết là Ладья, đọc là lacia, nghĩa là cỗ xe. Xe tiếng Trung viết là 車, đọc là xa. Người Trung Quốc có lẽ quy ước quân xe của cờ vua theo xe của cờ tướng của họ, tức là chiến xa – cỗ xe chiến đấu được trang bị tốt. Ở tiếng Nga, xe viết là Ладья, nghĩa là chiến xa. Tiếng Việt viết (và đọc) là xe, nghĩa là cỗ xe ngựa chiến đấu.

2. Tên gọi và quy ước xe ở cờ tướng
Xe ở cờ tướng (xiangqi) viết là 車 đọc là xa, tượng trưng cho các chiến xa – cỗ xe chiến đấu được trang bị tốt trên chiến trường. Ở cờ tướng, tuy các nước khác nhau gọi tên quân xe khác nhau theo ngôn ngữ của mình, nhưng họ đều thống nhất quy ước quân xe là tượng trưng cho các chiến xa – theo cách quy ước của người Trung Quốc.

Xe trong cờ vua Nhật Bản (Shogi) viết là 飛 đọc là fay, cũng tượng trưng cho các chiến xa. Quân xe trong cờ vua Thái Lan (Makruk) viết là เรือ, đọc là rư-a, lại tượng trưng cho lực lượng thuyền chiến. Như vậy, nhìn chung các loại cờ của các nước ở châu Á quy ước xe tượng trưng cho các chiến xa, ngoại trừ Thái Lan.

Thay lời kết
Tuy cùng chơi cờ vua, nhưng các châu lục trên thế giới lại quy ước quân xe tượng trưng cho các lực lượng khác nhau trên chiến trường. Ở châu Âu, quân xe tượng trưng cho chòi canh, tháp canh… Ở các nước châu Á, xe tượng trưng cho các chiến xa – cỗ xe chiến đấu được trang bị tốt, được các dũng tướng điều khiển.

Điểm thú vị là một số vương quốc nhỏ xưa kia trên đất Ấn Độ và Miễn Điện ngày nay quy ước quân xe là con voi, đại diện cho lực lượng tượng binh (voi chiến) trên chiến trường. Quân tượng của họ lại là con lạc đà. Có thể đất nước họ địa hình không phù hợp để chiến đấu bằng chiến xa, hoặc có thể ở triều đại của họ thì chiến xa đã lỗi thời.

Quân xe trong các loại cờ của các quốc gia, dù có được gọi bằng tên gì, nhưng nước đi (cũng là sức mạnh) của chúng đều khá thống nhất. Quân xe theo cách quy ước của người châu Á, tượng trưng cho các chiến xa phù hợp hơn là chòi canh, tháp canh của người châu Âu. Quân xe là chòi canh, tháp canh vừa không mô phỏng đúng thực tế chiến trường, vừa không tôn trọng bản quyền tác giả cờ Chaturanga.