Những điểm giống nhau của cờ vua và cờ tướng

Tuy chưa có bằng chứng khảo cổ để chứng minh cờ tướng (tượng kỳ Trung Hoa) là biến thể của cờ Chaturanga, loại cờ đầu tiên của thế giới do người của vương quốc Gupta, thuộc đất Ấn Độ ngày nay, sáng tạo ra vào thế kỷ thứ VII. Các bằng chứng khảo cổ là các hiện vật như bàn cờ, quân cờ, thư tịch cổ về luật chơi, tranh vẽ, hình vẽ trên tường, trên vách núi về bàn cờ, quân cờ và các hoạt động chơi cờ của người xưa.

Cờ vua thì tất nhiên là biến thể của cờ Chaturanga, điều này thì không cần phải bàn cãi. Có nhiều bằng chứng khảo cổ xác thực cho cho việc này. Các nhà nghiên cứu lịch sử cờ vua cũng đã xác nhận việc này. Vậy cờ vua và cờ tướng có cùng nguồn gốc không? Trước nay chúng ta chỉ phân tích về những điểm khác nhau của cờ vua và cờ tướng, nhưng chưa phân tích về những điểm giống nhau của hai loại cờ này. Dưới đây tôi sẽ làm việc đó:

1. Sự giống nhau của quân xe
Quý vị hãy chú ý đến vị trí của các quân cờ khi bắt đầu. Hai quân cờ ngoài cùng của hai loại cờ đều là xe. Cờ vua cổ có hình cái bánh xe, cờ tướng là chữ (車) tiếng Hán đọc là xa, tiếng Việt đọc là xe. Xe của cờ vua cổ và cờ tướng đều đại diện cho lực lượng chiến xa trên chiến trường. Sau cờ vua quy ước là tháp canh. Luật chơi thì xe của cả hai loại cờ đều đi dọc và ngang tùy ý.

2. Sự giống nhau của quân mã
Hai quân cờ tiếp theo bên trong hai quân xe là hai quân mã. Ở cờ vua quân mã có hình khối là cái đầu ngựa, ở cờ tướng là chữ (馬) tiếng Hán đọc là mã, tiếng Việt gọi là mã hoặc ngựa. Mã của cả hai loại cờ đều đại diện cho lực lượng kỵ binh trên chiến trường. Luật chơi thì mã của cả hai loại cờ đều đi hình chữ L. Cờ tướng có luật “cản mã”, cờ vua không không có luật cản mã.

3. Sự giống nhau của quân tượng
Hai quân cờ tiếp theo bên trong hai quân mã là hai quân tượng. Ở cờ vua cổ quân tượng có hình con voi, ở cờ tướng là chữ (象) tiếng Hán đọc là tượng, tiếng Việt đọc là tượng, tịnh hoặc voi. Tượng của cả hai loại cờ đều đại diện cho lực lượng tượng binh trên chiến trường. Sau cờ vua hiện đại sửa tượng đại diện cho các giám mục. Luật chơi thì tượng của cả hai loại cờ tượng đều đi chéo.

Tượng cờ vua đi chéo tùy ý và phân ra thành tượng ô đen và tượng ô trắng. Tượng cờ tướng thì đi chéo đúng hai ô một lần, bị cản khi có quân bất kỳ đứng cạnh nó theo phương chéo và không được đi qua hà. Tượng cờ Chaturanga đi chéo đúng hai ô một lần, được đi khắp bàn cờ và không bị cản. So sánh ta thấy tượng cờ tướng yếu nhất, mạnh hơn là tượng cờ Chaturanga, và mạnh nhất là tượng của cờ vua.

4. Sự giống nhau của vua và tướng
Quân vua cờ vua và quân tướng cờ tướng giống nhau ở chỗ đều chỉ được đi mỗi lần một ô. Vua cờ vua mạnh hơn tướng cờ tướng do được đi cả dọc, ngang, chéo và được đi khắp bàn cờ. Tướng cờ tướng chỉ được đi dọc và ngang ở trong cung, nên nước đi rất eo hẹp. Thành ra tướng cờ tướng rất yếu và khả năng đào thoát kém.

5. Sự giống nhau của quân tốt
Hàng trên của cả hai loại cờ đều là tốt. Tuy số lượng và vị trí ban đầu của các quân tốt có thể khác nhau, nhưng nhìn chung là chúng đều chỉ được đi mỗi ô một lần. Khác là tốt cờ vua đi thẳng (nước đầu được hai ô, nhưng không được ăn) nhưng ăn chéo. Tốt cờ tướng đi thẳng và ăn thẳng, khi qua hà được đi và ăn thêm một ô sang ngang hai bên.

6. Về quân pháo
Quân pháo thì chỉ cờ tướng mới có. Pháo có nước đi và nước ăn quân rất khác so với các quân cờ khác của cờ tướng, càng khác so với các quân cờ của cờ vua. Với sự khác biệt đó, nếu cờ tướng xuất phát từ Trung Quốc rồi lan sang các nước khác, thì người dân ở các nước đó sẽ giữ lại quân pháo trong cờ của mình, chứ họ sẽ không bỏ pháo đi. Bởi thời đó cũng như Trung Quốc nhiều nước khác cũng đã có lực lượng pháo binh trong cơ cấu quân đội của họ.

Theo suy luận đó, ta thấy chỉ còn khả năng cờ tướng là biến thể của một loại cờ nào đó không có pháo. Rồi sau khi kế thừa, người Trung Quốc đã sáng tạo thêm quân pháo. Bằng chứng là các loại cờ của các nước khác như shatranj, shogi, makruk, sittuyin, ouk chatrang không có pháo. Chỉ duy nhất có cờ janggi của Triều Tiên có pháo, bởi cờ janggi là biến thể của cờ tướng. Đây là điểm rất quan trọng mà các nhà nghiên cứu cờ cần lưu ý khi muốn tìm hiểu lịch sử, nguồn gốc của các loại cờ.

7. Về quân tượng
Đất nước Trung Quốc không có voi, vì điều kiện khí hậu và thổ nhưỡng ở đây không phù hợp cho loài voi sinh sống. Ngoại trừ tỉnh Vân Nam, nhưng tỉnh này lại là một quốc gia riêng trong phần lớn lịch sử Trung Quốc. Không có voi thì không có lực lượng tượng binh, không có tượng binh thì không có các hoạt động thao luyện, diễn tập và thực chiến để hiểu về lực lượng này.

Nhưng điểm quan trọng nhất, có tính chất quyết định và cũng là căn cứ để suy luận về nguồn gốc của các loại cờ, đó là khi không có lực lượng tượng binh thì khi sáng tạo ra cờ người ta sẽ không có ý tưởng đưa lực lượng này lên cờ. Kể cả là khi có ý tưởng và muốn đưa lực lượng tượng binh lên cờ, người ta cũng không hiểu được lực lượng này để mà thực hiện được. Không hiểu được điểm yếu và điểm mạnh để mô phỏng cho đúng.

Vậy nhưng cờ tướng của Trung Quốc lại có quân tượng, hình tượng là con voi và đại diện cho lực lượng tượng binh trên chiến trường. Điểm quan trọng khác đáng lưu ý là tượng cờ tướng có nước đi giống hệt như tượng cờ Chaturanga. Điều này chỉ có thể giải thích được một cách hợp lý khi ta nghi ngờ cờ tướng Trung Quốc là biến thể của một loại cờ nào đó. Đây cũng lại là điểm rất quan trọng mà các nhà nghiên cứu lịch sử cờ cần phải lưu ý đến khi muốn tìm xem đâu là loại cờ đầu tiên của nhân loại.

Thay lời kết
Giả sử cùng là người sáng tạo cờ, ở hai quốc gia khác nhau, đặc biệt là hai nước cách nhau bởi một dãy núi cao nhất thế giới, thì không thể có chuyện sáng tạo cờ trùng nhau nhiều điểm ngẫu nhiên một cách kỳ lạ như thế được. Các điểm giống nhau bất thường của các loại quân này là: tên gọi, lực lượng đại diện, và nước đi (cũng là sức mạnh) và cuối cùng là vị trí đứng ban đầu trên bàn cờ. Rõ ràng, ở đây chúng ta cần đặt câu hỏi về nguồn gốc và sự ảnh hưởng.

Lâu nay các tín đồ hâm mộ môn cờ tướng (tượng kỳ) Trung Hoa luôn có ý nghi ngờ rằng, cờ tướng và cờ vua chưa chắc đã cùng chung nguồn gốc, đúng hơn là cờ tướng chưa chắc đã là biến thể của cờ Chaturanga vì những điểm khác nhau khá cơ bản giữa chúng về bàn cờ, quân cờ và luật chơi. Tuy nhiên, người ta lại không để ý đến những điểm giống nhau một cách “kỳ lạ” giữa hai loại cờ mà tôi đã phân tích bên trên.

Chúng tôi là một nhóm sáng tạo cờ có một nhóm kín chục người, mỗi người là tác giả của một loại cờ, chúng tôi ở cùng một thành phố nhưng cờ của chúng tôi khác nhau hoàn toàn. Khác về bàn cờ, quân cờ và luật chơi. Khác nhau về căn cứ để đưa ra luật chơi và triết lý nhân sinh của cờ. Vậy nên, những điểm giống nhau một cách kỳ lạ giữa cờ Chaturanga, cờ vua và cờ tướng tôi phân tích bên trên chỉ có thể được giải thích bằng lý do là chúng có chung nguồn gốc.