Về tên gọi, quy ước và nước đi của quân tượng

Quân tượng được gọi với cái tên khác nhau ở các quốc gia khác nhau. Việc quy ước quân tượng đại diện cho lực lượng nào ở ngoài đời cũng khác nhau. Loại cờ cổ Chaturanga gọi quân tượng là voi, quy ước là đại diện cho lực lượng tượng binh ở ngoài đời, còn luật chơi quy định được đi chéo mỗi lần đúng hai ô, được đi khắp bàn cờ và không bị cản khi có quân bất kỳ đứng cạnh nó theo phương chéo.

Tuy nhiên, trong cờ vua hiện đại tên gọi và việc quy ước của quân tượng là đại diện cho các giám mục (hoặc người chạy, gã khùng), vì ở châu Âu không có loài voi do khí hậu và thổ nhưỡng, các nước châu Âu không có lực lượng tượng binh trong cơ cấu quân đội. Nước đi của quân tượng của cờ vua hiện đại đổi thành đi chéo bất kỳ. Các nước phương Đông vẫn quy ước quân tượng là voi, nhưng nước đi theo cờ vua hiện đại.

1. Tên gọi và việc quy ước quân tượng
Tượng tiếng Anh viết (và đọc) là bishop (giám mục), tiếng Pháp viết là fou (tên khùng), tiếng Tây Ban Nha viết là alfiles (giám mục), tiếng Bồ Đào Nha viết là bispo (giám binh), tiếng Đức viết là läufer (người chạy), tiếng Italy viết là mosse dell’alfiere (giám mục chạy)… Như vậy quân tượng trong cờ vua ở châu Âu là giám mục, giám binh, tên khùng, người chạy…

Do điều kiện về khí hậu và thổ nhưỡng ở châu Âu không phù hợp cho loài voi sinh sống, nên người châu Âu nhìn chung ít hiểu biết về loài voi. Có lẽ họ chỉ biết về loài voi qua những lời kể. Do đó, các nước châu Âu không có voi chiến trong quân đội. Trung Quốc tuy không có voi, nhưng họ vẫn quy ước tượng của cả cờ vua và cờ tướng đều là voi. Có lẽ họ tôn trọng bản quyền cờ Chaturanga.

Tượng tiếng Nga viết (và đọc) là slon nghĩa là con voi, tiếng Trung Quốc viết là 象 (đọc là: tượng) nghĩa là con voi, tiếng Ả Rập (Arab) viết là الفيل (đọc là: alfīl) nghĩa là con voi, tiếng Ba Tư (Iran) viết là فیل (đọc là: pīl) nghĩa là con voi, tiếng Hindi viết là ऊंट (đọc là: puch) nghĩa là con lạc đà. Tượng trong tiếng Việt nghĩa là voi. Cả cờ vua và cờ tướng đều quy ước quân tượng là voi, khi chơi gọi là tượng hay voi đều được.

2. Nước đi của quân tượng
Sức mạnh của các quân cờ thể hiện qua nước đi của chúng, do luật chơi quy định. Trong loại cờ cổ Chaturanga, quân tượng quy ước là voi đại diện cho tượng binh, một số nơi quy ước là con lạc đà. Tượng được đi chéo đúng hai ô trong mỗi lần đi, được đi khắp bàn cờ và không bị cản khi có quân bất kỳ đứng cạnh theo hướng chéo. Vậy tượng cờ cổ Chaturanga yếu hơn tượng cờ vua, nhưng mạnh hơn tượng cờ tướng.

Tượng cờ vua ngày nay (do người phương Tây thay đổi luật) đại diện cho các giám mục hoặc người đưa tin trên chiến trường, một chức vụ đại diện cho tôn giáo trong quân đội. Đây là chức vụ có quyền lực khá cao, nhiệm vụ là tham mưu, nắm bắt tin tức, nâng cao tinh thần binh sĩ và có thể trực tiếp chiến đấu khi cần. Có lẽ vì vậy mà luật chơi cung cấp cho tượng khả năng đi chéo bất kỳ cho đến khi gặp quân cản.

Quân tượng cờ tướng được đi chéo đúng hai ô một lần như tượng của cờ Chaturanga, nhưng lại bị cản khi có quân đứng cạnh theo phương chéo và chỉ được đi ở nửa bàn cờ bên mình (không được qua hà – tức sông hay biên giới). Việc quy định luật chơi như thế khiến cho quân tượng cờ tướng rất yếu, có thể nói là yếu nhất trong các loại cờ, yếu hơn tượng cờ Chaturanga, càng yếu hơn tượng của cờ vua.

3. Bất hợp lý trong quy ước và nước đi
Quân tượng quy ước là voi, đại diện cho tượng binh ở các nước châu Á như China, India, Russia, Iran (Ba Tư), Tây Á và Đông Bắc Á, Đông Nam Á… Nếu quy ước quân tượng là voi mà lại đi chéo bất kỳ (một nước hết cả bàn cờ) là không thực tế. Voi đi chậm hơn mã (kỵ binh) rất nhiều, mã đi ba nước mới hết bàn cờ, mà voi chỉ đi mất một nước là không hợp lý. Nếu quy ước là voi thì phải đi như tượng cờ Chaturanga mới hợp lý.

Nước đi của quân tượng trong loại cờ cổ Chaturanga – đi chéo mỗi lần đúng hai ô, đi khắp bàn cờ và không bị cản khi có quân đứng cạnh theo phương chéo – hợp lý hơn vì giống cách di chuyển của loài voi. Nước đi này tuy chưa thể hiện được đúng sức mạnh vô địch ở tầm gần của tượng binh trên chiến trường, nhưng có phần đã đúng với bản tính tự nhiên của voi là di chuyển chậm nhưng rất mạnh ở tầm gần, do sức khoẻ và kích thước của loài voi.

Không rõ vì lý do gì mà người Trung Quốc đưa ra luật chơi cho quân tượng (mà họ quy ước là voi) khá hạn chế. Đưa ra nước đi hạn chế cho quân tượng như vậy là người Trung Quốc không đánh giá cao sức mạnh của lực lượng tượng binh. Điều này có thể là do người Trung Quốc không có lực lượng tượng binh, hoặc họ sợ hãi sức mạnh của lực lượng tượng binh của đối phương, nên cố tình hạ thấp sức mạnh của lực lượng tượng binh trên bàn cờ.

Thay lời kết
Quân tượng của cờ vua ở các nước phương Tây không được quy ước là voi, mà được gọi bằng nhiều cái tên khác nhau tùy theo ngôn ngữ của mỗi nước như giám mục, gã khùng, giám binh, người chạy… Sở dĩ có điều này là vì châu Âu không có khí hậu và thổ nhưỡng phù hợp cho loài voi sinh sống, nên họ không có tượng binh và có thể họ quá sợ khi đối đầu với lực lượng tượng binh của các nước Ả rập (Arab).

Tuy nhiên, ở các nước phương Đông – trong đó có Ấn Độ là quê hương của cờ Chaturanga thủy tổ của các loại cờ – vẫn quy ước quân tượng là con voi đại diện cho lực lượng tượng binh, dù tượng có được gọi bằng nhiều tên khác nhau tùy theo ngôn ngữ của mỗi nước. Tức là ở đây chưa có sự nhất quán về tên gọi cũng như việc quy ước của quân tượng cờ vua giữa các nước phương Đông và phương Tây.

Các nước phương Tây quy ước tượng là đại diện cho các giám mục, gã khùng, người chạy…, nên nước đi họ cung cấp cho tượng (đi chéo bất kỳ) là hợp lý. Còn phương Đông quy ước quân tượng là voi, đại diện cho tượng binh, nhưng luật chơi lại áp theo phương Tây là không hợp lý, mâu thuẫn giữa tên gọi và việc quy ước. Nếu quy ước tượng là voi, thì nước đi giống như tượng của cờ Chaturanga mới là hợp lý.