Nhà thông thái là gì?

Theo cách phong hàm dân gian, một người được coi là “nhà thông thái” khi ông ta biết xét đoán đúng đắn các vấn đề thực tiễn cuộc sống. Khi gặp một vấn đề, một sự việc thì rất nhanh chóng, ông phải nhận ra bản chất vấn đề, cội nguồn sự việc để đưa ra biện pháp xử lý kịp thời.

Trong truyền thống lịch sử phương Tây, nội hàm của thuật ngữ “thông thái” bao hàm hai góc độ trí tuệ và đạo đức. Người Hy Lạp cổ quan niệm về hai thành tố này là: thông thái thực tiễn, hoặc sự “cẩn trọng” và thông thái tư biện, hoặc thông thái mang tính triết học.

Vậy một người khôn ngoan về mặt thực tiễn nếu ông ta đánh giá tình huống một cách đúng đắn, và chọn những biện pháp thích hợp nhất để bảo đảm đạt được những mục đích của mình. Nhưng Aristotle khẳng định rằng, những mục đích đó phải tốt về mặt đạo đức. Theo quan điểm của ông, sự thông thái thực tiễn phải gắn liền với phẩm chất đạo đức.

Người Hy Lạp cũng coi một người thông thái về mặt triết học nếu như người đó hiểu những nguyên lý cốt yếu hoặc nguồn cội của sự việc. Sự thông thái theo nghĩa này là hình thức tri thức cao nhất. Nó là đỉnh cao của việc đi tìm chân lý của con người. Nó cho anh ta sự thanh thản kèm theo sự thỏa mãn hoàn toàn.

Plotinus (1) tuyên bố rằng, sự thông thái đem lại sự thanh thản trọn vẹn, vì nó là tri thức mà trí óc ta muốn vươn tới. Còn Samuel Johnson (2) nhận xét rằng, “con người thông thái về mặt triết học” không có nhu cầu về mặt tinh thần, vì anh ta toàn mãn.

Truyền thống tôn giáo của nhân loại đánh giá cao sự thông thái. Người Hy Lạp coi đó là một thuộc tính của siêu phàm. Socrates cho rằng, chỉ có mình thượng đế mới đạt tới được sự thông thái và rằng con người có thể yêu hoặc tìm kiếm sự thông thái nhưng không bao giờ vươn tới được.

Sách châm ngôn ca tụng sự thông thái như một nguyên lý vĩnh cửu, duy trì và dẫn dắt trật tự tự nhiên và cuộc sống con người. Kinh Thánh ca tụng sự thông thái như cách hành xử khôn ngoan và chính trực những công việc hàng ngày. Ở đây một lần nữa sự thông thái vừa là một kiểu tri thức, vừa là một mặt của đạo đức.

Làm thế nào đạt tới được sự thông thái? “Thông thái” là mục đích cơ bản của việc học. Học đến đó là một quá trình lâu dài, bao gồm một đời đào sâu suy nghĩ, và cả một chuỗi kinh nghiệm rộng khắp. Học ở sách vở ở nhà trường cũng giúp cho quá trình này, nhưng không đủ để hình thành phẩm chất cao nhất của trí tuệ và nhân cách.

Kinh nghiệm và tuổi tác cũng không phải là những thứ cho phép con người đạt tới sự thông thái. Một số người vẫn cứ ngu ngốc suốt cả cuộc đời họ. Trên thực tế, một số ít người vẫn giữ vững nỗ lực và tràn đầy quyết tâm để đạt tới sự thông thái. Một số ít người hiểu biết rộng bảo cho những người khác biết thông thái là gì, và cần phải làm gì để trở nên thông thái.

——
Chú thích:

• (1) Piotinus (205 – 270): triết gia La Mã gốc Ai Cập.
• (2) Samuel Johnson (1709 – 1784): nhà thơ, nhà phê bình, nhà soạn tự điển người Anh.

Sưu tầm và chỉnh sửa.

Lời bình của Thành Nguyễn:

Thông thái theo nghĩa tiếng Hán là hiểu cả bầu trời. Thông: hiểu. Thái: rộng lớn, bầu trời, vạn vật… Không có nghĩa nào theo hướng của người phương Tây là giỏi thực hành. Từ này gần nghĩa với từ hiền triết, là người hiểu đến tận cùng lý lẽ của vạn vật. Hiền: đức hạnh, tài năng. Triết: thông minh, khôn ngoan.

Tuy nhiên, việc dịch nghĩa của từ ngữ từ tiếng (ngôn ngữ) nước này sang tiếng nước khác “vênh” nghĩa nhau là chuyện bình thường. Xét trên góc độ thực tế, thực việc thì nếu một người “hiểu cả bầu trời” nhưng khi có việc lại không tìm ra cách giải quyết, không đưa ra được biện pháp xử lý thì hiểu để làm gì?

Nhà thông thái, nhà hiền triết và nhà bác học là các mỹ từ do dân gian phong tặng, chứ không có trong hệ thống học hàm, học vị của bất cứ quốc gia nào. Ba vị “nhà” này đều có khả năng tiên tri, vì khi họ thông hiểu quá khứ, lại biết rõ hiện tại, thì họ có thể tiên đoán được tương lai. Giải thích và tiên tri là nhiệm vụ của họ.

Tập tri thức của ba “nhà” này lớn hơn giáo sư, tiến sĩ rất nhiều. Giáo sư và tiến sĩ chỉ giỏi sâu một ngành, thậm chí một chuyên ngành, trong hệ thống tri thức khổng lồ của nhân loại. Bác học là người học rộng một cách bài bản. Còn từ “giáo sư” thì “sư” là “thày”, “giáo sư” là “giáo thày” – là cách gọi ngược lại của từ “thày giáo” thôi.