Lỗi diễn đạt

Phần lớn người Việt Nam, do lĩnh hội nền giáo dục lạc hậu, nên không biết viết văn. Rất nhiều người không thảo được một lá đơn (xin phép, đề nghị) ra hồn, không biết viết thư, chưa nói đến những thứ khó hơn như lập biên bản hay soạn hợp đồng.

Khi buộc phải viết thì phần lớn người Việt Nam gặp phải những lỗi giống nhau như: 1. Lỗi chính tả – tôi đã bàn trong một bài viết trước. 2. Lỗi diễn đạt – đó là viết lủng củng, rối rắm, không diễn đạt lưu loát được suy nghĩ của mình… Lỗi chính tả thì dễ phát hiện và dễ chỉnh sửa, còn lỗi diễn đạt thì khó phát hiện hơn và cũng khó sửa.

Không bàn về những bài văn “cười ra nước mắt” của các cô cậu học trò, không chỉ cấp một, cấp hai, mà ngay cả cấp ba đôi lúc cũng có những bài văn “vui” như thế. Tôi sẽ bàn về những sản phẩm trí tuệ lớn hơn như đồ án, luận văn ra trường của các cử nhân, kĩ sư… Đọc những tài liệu ấy mới thấy được bộ mặt thật của nền giáo dục Việt Nam.

Phần lớn sinh viên không “kiểm soát” được sản phẩm trí tuệ của mình. Thể hiện như là họ không “làm chủ” được nội dung để có thể tóm tắt sản phẩm, hoặc chỉnh sửa ngẫu nhiên một chỗ nào đó thày cô yêu cầu. Có ba lý do chính sau: 1. Sản phẩm của họ (phần lớn) là đi sao chép, 2. Kĩ năng soạn thảo văn bản kém, và 3. Khả năng diễn đạt kém.

Học sinh học văn bây giờ không được học cách đặt câu, không hiểu được cấu tạo và chức năng của một câu, của dấu chấm, dấu phẩy… Hoặc là có học, nhưng không được học kĩ, và không thực hành đầy đủ. Rồi khó hơn nữa là tách đoạn (một góc độ của vấn đề) hay lập dàn bài (sắp xếp các ý). Thay vào đó, khi học văn, các thày cô đọc cho học sinh chép các bài văn mẫu.

Vậy nên khi ra đời, lúc cần viết thì không biết viết sao cho đúng. Không biết lập dàn bài, sắp xếp các ý theo một trình tự nào đó, như diễn tiến về thời gian, diễn tiến theo không gian, hay theo quy trình bao gồm các bước nào đó. Viết về lịch sử thì phải viết từ xưa đến nay (cổ chí kim). Tả một ngôi nhà thì phải tả từ cổng vào sân, vào nhà, rồi mới đến bếp. Nấu một món ăn thì phải có các bước chuẩn bị, sơ chế, chế biến…

Khi viết, họ thường tham lam nhét nhiều ý vào câu, thành ra câu dài lê thê và ý lủng củng. Một câu, trong phạm vi chức năng của nó, chỉ nên mang tối đa hai ý. Các câu khẳng định, câu hỏi, câu cảm thán là những câu một ý. Còn các câu hai ý thường là các câu mà nội dung diễn theo logic nếu… thì…, vì… nên…

Hành văn lập đoạn thì lối diễn đạt nối tiếp, lối diễn đạt song song không hiểu bao nhiêu người còn nhớ? Đó là những bài học cơ bản từ hồi cấp hai, nếu không nắm chắc sẽ không làm (hành) văn được. Các bài học đều có trong giáo trình, nhưng trong quá trình học, học sinh không được thực hành đủ, nên họ không biết viết văn.

Lỗi diễn đạt của đa số người Việt Nam có nguyên nhân từ lỗi của các thày cô giáo. Chính các thày cô giáo, nhiều người còn viết rất lủng củng. Họ cũng chỉ là nạn nhân của nền giáo dục. Không phải ai cũng có điều kiện để học tập suốt đời. Nhiều thày cô còn diễn đạt không tốt khi giảng bài cho học sinh. Khi ai đó chưa diễn đạt đơn giản được một vấn đề thì là do họ chưa hiểu sâu sắc vấn đề ấy.