Tại sao lại gọi là cờ voi?

Tượng kỳ (象棋) dịch nôm na theo tiếng Việt có nghĩa là “cờ voi”. Người Việt Nam đơn giản gọi là cờ tướng, vì có quân tướng. Cờ có quân vua thì gọi là cờ vua. Rất trực quan và dân dã. Tuy nhiên cũng (viết) là chữ “tượng” (象) này lại còn có nghĩa khác là hình dáng, giống như…

Vậy tên cờ có thể được dịch theo nghĩa, bộ cờ gồm những quân cờ là tượng trưng cho các binh chủng trong quân đội. Loại cờ đầu tiên, chaturanga thì cái tên này có nghĩa là bốn quân đoàn, bao gồm: tượng binh, chiến xa, kỵ binh và bộ binh. Cờ cổ chaturanga do người Ấn Độ sáng tạo ra vào thế kỷ thứ VII.

Phân tích hình ảnh
Quý vị hãy nhìn vào hình ảnh của bài viết này, chúng ta sẽ cùng phân tích về cơ cấu và hình thù của các quân cờ: vua và hoàng hậu cưỡi voi, hai quân tượng (ngày nay) lại là hai người cưỡi lạc đà, hai quân mã thì vẫn là kỵ binh (người cưỡi ngựa) và hai quân xe là hai con voi chiến (không phải chiến xa).

Ta thấy, trong cơ cấu của bộ cờ trên, mỗi bên có đến bốn quân voi, bao gồm: hai con do vua và hoàng hậu cưỡi, hai con voi chiến ở ngoài cùng (ở vị trí của hai quân xe ngày nay). Chỗ đáng là tượng binh thì lại là lạc đà, chỗ đáng là chiến xa thì lại là voi chiến. Quân voi có mang lọng che hẳn là hoàng hậu.

Như vậy theo tôi, bộ cờ này không phải là bộ cờ gốc chaturanga do người của vương quốc Gupta (thuộc đất Ấn Độ ngày nay) sáng tạo ra đầu tiên. Vì cơ cấu và hình dáng quân cờ không phải là bốn quân đoàn: tượng binh, chiến xa, kỵ binh và bộ binh. Vậy thì bộ cờ này đã là một biến thể của cờ chaturanga rồi.

Loại cờ đến Trung Quốc
Đất nước Ấn Độ hồi thế kỷ thứ VII không thống nhất như bây giờ mà gồm rất nhiều các tiểu quốc nhỏ. Một trong các tiểu quốc đó là vương quốc Gupta sáng tạo ra cờ chaturanga. Khi cờ lan sang các tiểu quốc khác thì tùy vao đặc điểm văn hóa và điều kiện tự nhiên mà họ chỉnh sửa cờ cho phù hợp với quan niệm của nước mình.

Vậy thì, loại cờ lan sang đất nước Trung Quốc chưa hẳn đã là bộ cờ gốc chaturanga của vương quốc Gupta, mà có thể là một bộ cờ biến thể của các tiểu quốc gần gũi hơn với Trung Quốc. thông qua “Con đường Tơ Lụa”. Có thể là bộ cờ trên, bộ có đến bốn quân voi trên lan sang, nên người Trung Quốc ban đầu mới gọi là “cờ voi”.

Tuy nhiên, đây chỉ là một phán đoán chứ không phải một lời khẳng định. Gợi đề để chúng ta bàn bạc. Kiểu như là một thuyết âm mưu, một giả thuyết đưa ra một khả năng để phân tích. Với sự giao lưu rộng rãi thì rất nhiều bộ cờ của các tiểu quốc phía Tây sẽ cùng đến Trung Quốc chứ không riêng gì bộ cờ trong ảnh mà ta phân tích.

Thay lời kết
Rõ ràng chúng ta đều công nhận, tên loại cờ đầu tiên chaturanga có nghĩa là bốn quân đoàn: tượng binh, chiến xa, kỵ binh và bộ binh. Tuy nhiên, loại cờ trong mà ta mang ra phân tích lại không phải vậy, thì đó có thể đã là một biến thể. Và biến thể này có đến bốn con voi trong đội hình của mỗi bên. Như vậy là rất nhiều voi.