Cờ vua là biến thể của cờ Chaturanga

Cờ vua tên chính thức là cờ quốc tế (chess international), thường được gọi tắt là chess do sự phổ biến của tiếng Anh trên thế giới. Tất nhiên, trong ngôn ngữ của các quốc gia khác nhau, cờ vua có tên gọi khác nhau. Từ “cờ” tiếng Việt khi dịch sang tiếng Anh, thì tùy vào ngữ cảnh mà dịch thành chess (trò chơi) hay flag (lá cờ). Lá cờ trong văn hóa phương Đông không chỉ là một biểu tượng để truyền tải thông điệp, mà còn là đạo cụ để chỉ huy quân đội.

Tôi là tác giả cờ Lạc Việt (gọi tắt cờ Việt), trong quá trình giới thiệu cờ của mình, tôi thường bị những người chưa hiểu sâu về cờ nhận xét đại ý là: “Môn cờ sao chép cả cờ vua và cờ tướng rồi bảo là một loại cờ mới”. Họ đâu biết rằng cờ vua và cờ tướng cũng đi sao chép từ một loại cờ khác, từ chuyên môn gọi là kế thừa. Loại cờ bị sao chép là cờ Chaturanga (Ấn Độ). Tri thức nhân loại là một quá trình kế thừa, người đi sau lĩnh hội người đi trước để phát triển.

1. Cờ vua là hậu duệ của cờ Chaturanga
Chaturanga là loại cờ đầu tiên của nhân loại, do người của vương quốc Gupta – thuộc đất Ấn Độ ngày nay – sáng tạo ra vào thế kỷ thứ VII. Qua chiến tranh và giao lưu thương mại, cờ lan đến châu Âu qua hai đường, một đường đi qua đế quốc Byzantine (nay là Turkey) vào Đông Âu và đường còn lại đi vòng qua bắc Phi rồi đến Spain.

Trước khi đến bờ đông Địa Trung Hải, cờ Chaturanga được vua của vương quốc Gupta (nay thuộc Ấn Độ) tặng cho vua của vương quốc Sasanian – đế chế Ba Tư (Persian) xưa và nay là Iran. Ở đây, cờ được đặt tên là Shatranj và vua tôi vương quốc Sasanian thay đổi một số luật chơi cho phù hợp với văn hóa và quan niệm về chiến tranh của họ.

2. Người châu Âu thay đổi cờ Shatranj
Cờ Shatranj lan đến châu Âu vào khoảng thế kỷ thứ 9 đến thế kỷ thứ 10. Từ đó đến thế kỷ 15, cờ về cơ bản giữ nguyên luật chơi của cờ Shatranj. Cuối thế kỷ 15, do một số thay đổi thì tên gọi, quy ước về lực lượng đại diện và nước đi của các quân cờ mới được hình thành như ngày nay. Từ cuối thế kỷ 19, người châu Âu bắt đầu tổ chức các giải đấu giữa các quốc gia với nhau. Chiến thuật được yêu thích thời kỳ đầu là tấn công ồ ạt, tốc chiến tốc thắng.

Những người trẻ ở Việt Nam khi mới tiếp cận cờ vua thường chỉ được dạy lịch sử cờ từ cuối thế kỷ 19, với lần lượt các vị vua cờ và các thông tin về họ như: phong cách chơi, chiến thuật yêu thích, điểm mạnh, điểm yếu… Còn quá trình phát triển cờ trước đó, như quá trình lan tỏa và thay đổi cờ từ Chaturanga (Ấn Độ) đến Shatranj (Iran) rồi đến chess (World) ngày nay, thì nhiều trường hợp ngay cả các giáo viên dạy cờ cũng không biết để dạy các em.

3. Cờ vua thay đổi những gì từ cờ Chaturanga?
Cờ vua thay đổi khá nhiều điểm so với loại cờ gốc mà nó kế thừa. Cụ thể đó là những thay đổi về bàn cờ, quân cờ và luật chơi. Bàn cờ thì các ô trên bàn cờ vua được tô hai màu xen kẽ lần lượt, khác với bàn cờ Chaturanga xưa thường có màu là màu của vật liệu chế tạo. Do cờ vua có quân đi chéo dài, nên việc tô các ô cờ bằng hai màu xen kẽ là điểu rất cần thiết, để tránh quân đi chéo dài đi nhầm ô khi đi xa.

Quân cờ thì bốn loại quân vua, xe, mã, tốt vẫn giữ nguyên tên gọi, quy ước về lực lượng đại diện và nước đi của chúng so với cờ Shatranj, trừ quân xe người châu Âu quy ước là tháp canh, chòi canh. Tuy nhiên, hai quân tượng (voi) và cố vấn của cờ Shatranj được (bị) thay đổi thành quân giám mục và hậu trong cờ vua. Nước đi của hai quân này cũng được mở rộng từ quân đi ngắn (đánh gần, cận chiến) thành quân đi dài (đánh xa, viễn chiến), đương nhiên tương ứng với đó là sức mạnh tăng lên.

4. Quân tượng (voi) và quân cố vấn
Cụ thế, quân tượng của cờ Shatranj có hình tượng là con voi, đại diện cho lực lượng tượng binh được (bị) người châu Âu thay đổi thành quân giám mục, đại diện cho chức vụ về mặt tôn giáo trong quân đội. Tượng cờ Shatranj chỉ được đi chéo đúng hai ô một lần và không bị cản được sửa thành đi chéo đến ô bất kỳ, tức thay đổi từ quân cận chiến thành quân viễn chiến. Điều này làm cho tượng cờ vua mạnh hơn nhiều so với tượng cờ Shatranj.

Nhưng li kỳ nhất vẫn là quân cố vấn được (bị) sửa thành quân hậu. Cố vấn cùng vua ra trận, có nhiệm vụ tham mưu, giúp việc cho vua, lại bị sửa thành vua mang vợ ra trận. Nước đi thì quân cố vấn cờ Shatranj chỉ được đi chéo một ô rất hạn chế đổi thành quân hậu được đi cả dọc, ngang và chéo vô biên trong cờ vua. Tức từ quân cận chiến thành siêu viễn chiến. Cộng hưởng sức mạnh khi được đi bất kỳ ở cả ba hướng đó là rất khủng khiếp, cho nên cờ vua hiện nay được gọi là cờ của quân hậu.

Thay lời kết
Cờ vua hiện đại hay cờ quốc tế (chess) là một biến thể của cờ Shatranj. Chess cùng các loại cờ khác như shatranj, xiangqi, shogi, makruk, sittuyin đều là hậu duệ của cờ Chaturanga. Nhiều người chơi cờ vua ở Việt Nam không hiểu điều này, họ vẫn nghĩ rằng lịch sử cờ vua bắt đầu từ thế kỷ 19, với các vị vua cờ và các giải cờ vô địch thế giới được tổ chức từ thời điểm đó, từ khi cờ vua bắt đầu được thi đấu quốc tế.

Tìm hiểu lịch sử đối với giới trẻ là điều rất quan trọng. Khi yêu mến bất cứ gì, ta nên tìm hiểu về điều mà ta yêu mến cho bài bản. Người yêu cờ nên tìm hiểu về lịch sử cờ để biết quá trình hình thành của bộ môn mình yêu, qua đó mà trân trọng những tiền nhân đã sáng tạo và phát triển bộ môn đó và những giá trị họ để lại. Hơn nữa là để tôn vinh đúng người , đúng giá trị cao đẹp. Yêu cờ là quý, nhưng hiểu cờ còn quý hơn.