Đánh giá cờ vua Ba Tư – Shatranj

Cờ vua Ba Tư (Persian Chess) – Shatranj – có nguồn gốc từ loại cờ cổ Chaturanga, do người của vương triều Gupta thuộc đất Ấn Độ ngày nay sáng tạo ra vào thế kỷ thứ VII. Vương quốc Ba Tư xưa nằm trên đất thuộc nước Iran ngày nay. Từ Iran hiện nay dùng thay thế cho từ Persian, tên của đế chế Ba Tư xưa. Persian là tên quốc tế, Ba Tư là phiên âm Hán Việt. Đế chế Ba Tư hùng mạnh một thời chính là đất nước Iran ngày nay.

Cờ vua Ba Tư (Shatranj) là minh chứng cho sự lan truyền của cờ Chaturanga từ Ấn Độ về hướng tây. Tiếp theo, cờ lan về hướng tây nam qua bán đảo Ả Rập (Arab) đến bắc Phi, rồi tiếp đó qua Spain lan đến trung tâm châu Âu. Ở hướng khác, cờ Shatranj lan từ Iran lên hướng bắc đến Nga, lan về hướng tây bắc đến Turkey, qua đông Âu rồi cũng đến trung tâm châu Âu. Như vậy, cờ Shatranj (Iran) đến trung tâm châu Âu thành cờ vua qua hai hướng khác nhau.

1. Bàn cờ và quân cờ Shatranj
Bàn cờ Shatranj không thay đổi so với bàn cờ Chaturanga, vẫn có 64 ô với 8 ô hàng ngang và 8 ô cột dọc. Các ô không được tô hai màu xen kẽ như bàn cờ vua hiện nay, do luật chơi của Shatranj không có quân đi chéo dài, nên không lo có chuyện đi quân nhầm ô khi đi dài. Màu bàn cờ Shatranj là màu của vật liệu chế tạo.

Quân cờ Shatranj là các hình khối rất trừu tượng. Sở dĩ có chuyện này là do tín ngưỡng của người Hồi giáo nghiêm cấm việc tạo ra các vật thể mô phỏng hình dáng con người và các loài động vật. Quân cờ Shatranj cũng có tổng 32 quân, mỗi bên 16 quân và 6 loại quân (vua, cố vấn, tượng, xe, mã, tốt) giống như cờ Chaturanga.

2. Luật chơi Shatranj
Luật chơi cờ Shatranj về cơ bản giống với luật chơi cờ Chaturanga, chỉ có một số thay đổi nhỏ là: vua không được đi vào các ô mà quân đối phương đang kiểm soát (lỗi kĩ thuật ngày nay), và khi chiếu vua đối phương thì bên chiếu phải nói ra miệng thành lời đủ nghe. Những luật này trước đây cờ cổ Chaturanga của người Ấn Độ không có.

Luật chơi Shatranj cụ thế như sau: vua được đi môt ô sang tất cả các ô xung quanh; cố vấn được đi chéo một ô về bốn hướng, tượng được đi chéo đúng hai ô về bốn tướng và không bị cản, ba quân xe – mã và tốt được đi như cờ vua hiện đại ngày nay. Việc bố trí quân ban đầu cũng giống cờ vua hiện đại, vua và hậu hai bên đứng thẳng hàng nhau.

Cờ Shatranj chưa có luật nhập thành, bên nào hết nước đi sẽ bị thua và tốt nước đầu tiên không được đi hai ô như cờ vua hiện nay. Tuy vậy, cờ cũng đã có luật phong, tốt đi đến hàng cuối cùng bàn cờ bên phía đối phương được phong thành quân cố vấn. Ngoài ra, luật chơi còn một số thay đổi khác mà những ai quan tâm có thể tìm đọc thêm.

3. Shatranj biến hóa chậm
Bàn cờ và quân cờ của Shatranj không có gì đáng bàn, vì không có sự thay đổi so với Chaturanga, ngoại trừ vị trí ban đầu của vua và cố vấn, đó là chúng đứng thẳng nhau thay vì chéo nhau như ở cờ Chaturanga. Tuy nhiên, đây hai quân cờ cận chiến, mỗi lần đi một hai ô nên không có gì nhiều để bàn.

Luật chơi của Shatranj làm quân cố vấn và quân tượng yếu hơn quân hậu và giám mục cờ vua hiện nay rất nhiều. Tuy nhiên, điều đó lại phù hợp với tình hình chính trị và quân sự của đất nước họ. Không thể có chuyện hoàng hậu ra trận và sức mạnh khủng khiếp như thế được. Hậu và tượng từ quân đánh gần trở thành quân đánh xa trong cờ vua hiện đại.

Với việc nước đi của hai quân cố vấn và tượng hạn chế hơn, chúng chỉ là những quân cận chiến nên các ván cờ Shatranj sẽ biến hóa chậm hơn. Hai bên từ từ ép đối phương vào thế bí, rồi cuối cùng vơi kết thúc được ván cờ, chứ không có những nước cờ thần tốc, táo bạo nhanh chóng thay đổi cục diện ván cờ do sử dụng quân viễn chiến như cờ vua hiện nay.

Thay lời kết
Shatranj có lẽ là biến thể đầu tiên của cờ Chaturanga về hướng tây Ấn Độ, trước khi cờ đi qua bán đảo Ả Rập (Arab) sang bắc Phi rồi đến trung tâm châu Âu qua Spain. Shatranj có bàn cờ, quân cờ và luật chơi chưa thay đổi nhiều so với Chaturanga – loại cờ mà nó đã kế thừa. Shatranj cũng là tổ tiên gần nhất của cờ vua (chess).

Chuyện kể rằng vua Sassanid của vương quốc Ba Tư (Iran) xưa nhận được một món quà là trò chơi Chaturanga từ vua của vương quốc Gupta tên là Kannauj. Vua Sassanid, các cận thần cùng người dân của ông rất hào hứng với trò chơi này. Về sau họ đã bổ sung một số luật chơi mới để các ván cờ diễn ra tường minh hơn, hấp dẫn hơn.