Quân tượng trong các loại cờ

Quân tượng của cờ Chaturanga – thủy tổ của các loại cờ đang phổ biến nhất thế giới hiện nay – có hình con voi, đại diện cho lực lượng tượng binh (voi chiến) trong quân đội. Tượng binh là một lực lượng đặc biệt, có sức mạnh vô song và vô cùng quan trọng trong văn hóa Ấn Độ.

Điểm thú vị là hai loại cờ phổ biến nhất thế giới hiện nay – cờ vua và cờ tướng – lại xuất phát từ hai xứ sở không có loài voi – châu Âu và Trung Quốc. Lưu ý, xuất phát ở đây là hai xứ sở này thay đổi luật chơi cờ Chaturanga thành cờ của họ, chứ hai xứ sở này không sáng tạo ra cờ vua và cờ tướng.

1. Quy ước quân tượng
Quân tượng cờ vua phương Tây đại diện cho các giám mục, dù được gọi bằng nhiều tên khác nhau trong ngôn ngữ các nước. Tượng ở Trung Quốc là tên gọi một loại quân – ở cả cờ vua và cờ tướng – đứng cạnh và ở phía trong quân mã. Người Trung Quốc quy ước tượng là voi ở cả hai loại cờ, dù đất nước họ không có voi, trừ tỉnh Vân Nam.

Việc người Trung Quốc quy ước tượng là voi có thể là một căn cứ để chứng minh luận điểm, cờ tướng là biến thể của cờ Chaturanga. Vì nếu đất nước Trung Quốc không có voi, tương ứng với không có lực lượng tượng binh, thì sao khi sáng tạo cờ họ lại đưa quân voi – đại diện cho tượng binh – vào cờ?

Quân tượng trong tiếng Việt nghĩa là voi, đại diện cho tượng binh (voi chiến) và điều này áp dụng ở cả cờ vua và cờ tướng. Không hiểu sao khi dịch thuật cờ vua sang tiếng Việt, người dịch lại để quân cờ đó là tượng (voi) chứ không dịch là giám mục. Có thể là do dịch từ tiếng Nga và ảnh hưởng từ cờ tướng, vốn đã rất phổ biến ở Việt Nam.

Tượng cờ Nhật Bản (Shogi) gọi là Giác Hành, nghĩa là đi góc hay đi chéo, hành là đi và giác là góc. Tượng cờ Thái Lan (Makruk) quy ước là quý tộc, được đi chéo một ô sang các ô bên cạnh cộng với đi thẳng một ô về phía trước. Tượng cờ Miễn Điện (Sittuyin) đọc là Sin, nghĩa là voi, đi giống quân quý tộc cờ Makruk.

2. Sức mạnh quân tượng
Quân tượng cờ Chaturanga quy ước là con voi, được đi và ăn chéo đúng hai ô khắp bàn cờ, không bị cản khi có quân bất kỳ đứng cạnh theo phương chéo. Tượng cờ vua quy ước là giám mục, được đi chéo bất kỳ cho đến khi gặp quân cản.

Tượng cờ tướng được đi chéo đúng hai ô, bị cản khi có quân bất kỳ đứng cạnh theo hướng chéo. Tượng cờ tướng không được đi qua hà, tức chỉ đi được bảy điểm ở phần bàn cờ bên mình. Tượng cờ tướng chỉ có nhiệm vụ phòng thủ, che chắn cho tướng, chứ không có tham gia tấn công.

Tượng (Giác Hành) cờ Shogi được đi chéo bất kỳ cho đến khi gặp quân cản. Do cờ Shogi chỉ có một quân tượng, nên quân tượng này chỉ đi được hơn một nửa bàn cờ – 41 ô. Vì bàn cờ Shogi không tô hai màu xen kẽ như bàn cờ vua, nên tượng cờ Shogi khi đi nước dài người chơi có thể đi nhầm ô.

Tượng (quý tộc) cờ Makruk được đi chéo một ô sang các ô xung quanh, cộng với được đi một ô về phía trước, tức tổng cộng quân quý tộc được đi đến năm (5) ô, khi nó đứng ở giữa bàn cờ trống. Quân quý tộc cờ Makruk là quân cận chiến (nước ngắn, đánh gần), không phải quân viễn chiến (nước dài, đánh xa).

Tượng cờ Việt được đi dọc và ngang hai ô cộng với đi chéo một ô sang các ô xung quanh. Tức tượng cờ Việt được đi nhiều nhất đến mười hai (12) ô trong một nước đi, nên kiểm soát được một vùng khá lớn trên bàn cờ. Tượng cờ Việt mô phỏng tốt nhất lực lượng tượng binh (voi chiến) trên chiến trường.

Lời kết
Tượng là quân cờ phức tạp nhất về tên gọi, quy ước lực lượng đại diện trên chiến trường, cùng luật chơi (nước đi cũng là sức mạnh) trong các loại cờ khác nhau. Tượng ban đầu trong cờ Chaturanga có hình con voi, đại diện cho lực lượng tượng binh và được đi chéo đúng hai ô khắp bàn cờ, không bị cản.

Khi cờ Chaturanga lan sang các nước khác nhau, tùy vào đặc điểm văn hóa và chính trị nước sở tại mà họ thay đổi tên gọi, việc quy ước và nước đi của tượng phù hợp với nước họ. Nếu xét các tiêu chí tên gọi và quy ước ban đầu của cờ Chaturanga – tượng là voi đại diện cho tượng binh, thì tượng cờ Việt mô phỏng lực lượng tượng binh trên chiến trường tốt nhất.