Queen là hoàng hậu hay nữ hoàng?

Quân hậu cờ vua còn có nhiều điểm chưa thống nhất về tên gọi, quy ước đại diện và nước đi (sức mạnh) ở nhiều quốc gia khác nhau. Quân hậu đại diện cho hoàng hậu – vợ vua – một phụ nữ nhưng lại có sức mạnh vô biên. Nếu gọi nó là tể tướng hay quân sư như cờ vua Ba Tư (Shatranj), cũng là đại diện cho hai chức vụ này hoặc tư lệnh quân đội thì sẽ hợp lý hơn. Dưới đây là một số phân tích về quân hậu:

1. Hoàng hậu khác nữ hoàng
Trong văn hóa phương Đông, hoàng hậu và nữ hoàng là hai chức vụ hoàn toàn khác nhau, có nghĩa vụ, trách nhiệm và quyền lực khác nhau, tùy vào hiện trạng chính trị của các triều đại. Hoàng hậu là vợ của vua đương chức – hiểu như đệ nhất phu nhân hiện nay, còn nữ hoàng là một người phụ nữ làm vua – tức bà ta sẽ có đệ nhất phu quân.

2. Hậu trong cờ vua là hoàng hậu
Trong cờ vua, quân đứng cạnh quân vua – có kích thước tương đương với quân vua, lớn hơn các quân khác – gọi là hậu dịch từ tên gọi “queen” của tiếng Anh. Vì quân vua quan trọng nhất bàn cờ, mất vua là thua nên “queen” phải là hoàng hậu, tức vợ vua. Quân hậu cờ vua hiện đại rất mạnh vì được đi cả dọc, ngang và chéo vô biên. Quân cố vấn trong cờ vua cổ rất yếu, chỉ được đi chéo một ô.

3. Nữ hoàng là “woman king”?
Tuy vậy, một số người – đặc biệt là phụ nữ – lại nhầm tưởng rằng quân queen cờ vua đại diện cho nữ hoàng, cách hiểu này là sai. Nữ hoàng là một phụ nữ làm vua (tiếng Hán là hoàng đế) như Võ Tắc Thiên ở Trung Quốc xưa, hay Elizabeth II ở nước Anh hiện nay – bà vẫn còn đương chức. Nếu quân hậu cờ vua là nữ hoàng, thì khi đó nó chính là quân vua, còn quân hậu sẽ là chồng của nó, còn gọi là hoàng tế.

4. Từ queen của tiếng Anh đa nghĩa
Từ queen trong tiếng Anh nghĩa là một người phụ nữ quyền lực. Các chức danh cụ thể của những người phụ nữ quyền lực tiếng Anh đang còn thiếu. Trong cờ mà nói, cách hiểu quyền lực cũng không đúng vì quyền lực là ở trên chính trường (chính trị), còn cờ là trò chơi mô phỏng chuyện chiến trường (quân sự). Trên chiến trường thì uy lực nằm ở sức mạnh và mưu trí, người quyền lực chưa chắc đã có hai thứ ấy.

5. Tể tướng, quân sư, tổng tư lệnh
Một số nước gọi quân đứng cạnh quân vua bằng từ chỉ chức tể tướng, cố vấn, tư lệnh quân đội hay một vị quan lớn trong triều đình – địa vị dưới vua – nhưng có quyền lực lớn, chứ không gọi bằng từ “queen” – hậu – vợ vua. Tôi cho là cách gọi này hợp lý hơn, dù quyền lực và sức mạnh chưa chắc đã đồng hành với nhau. Người ở vị trí đó thường có sức mạnh trí tuệ. Một vị quân sư giỏi bằng cả vạn hùng binh.