Đã hết thời cạnh tranh bằng giá

Bill Gates thừa nhận, một câu hỏi của Warren Buffett với ông đã giúp cho tập đoàn phần mềm Microsoft trở thành gã khổng lồ của nền kinh tế thế giới. Câu hỏi đó là: thế mạnh cạnh tranh của các anh là gì? Bill Gates thừa nhận là đã về nghĩ rất nhiều sau câu hỏi đó. Theo tôi, bản chất của câu hỏi này là: các anh đóng góp được gì cho xã hội: tài năng hay sự cần cù, công sức hay chất xám?

Chúng ta đều biết, vài chục năm lại đây thế mạnh trên thị trường quốc tế của Trung Quốc và Việt Nam (các nước gia công) là nhân công giá rẻ. Nhưng từ nay, khi tổng thống Mỹ Donald Trump muốn việc làm quay về Mỹ, cùng với sự bùng nổ của “tự động hóa”, nhất là với sự xuất hiện ngày càng nhiều của rô-bốt thông minh, thì đó không còn là thế mạnh cạnh tranh nữa.

Hãy tưởng tượng một doanh nghiệp Việt Nam khởi nghiệp trong lĩnh vực nông nghiệp, thì họ phải nuôi bao nhiêu gia súc và trồng bao nhiêu lúa hoặc hoa màu để có lợi nhuận bằng với lợi nhuận của một hệ điều hành Windows của hãng Microsoft – thứ mà thậm chí không hữu hình. Sự khác nhau giữa “chất xám” và “sức lực” là một trời một vực. Cả ở trọng lượng và giá cả.

***

Hãy tưởng tượng, trong lĩnh vực công nghệ thông tin (CNTT) của Việt Nam, các doanh nghiệp thương mại (buôn bán) cạnh tranh với nhau bằng cách hạ giá thành sản phẩm xuống mức thấp nhất, thậm chí là chịu lỗ để bán được hàng. Điều đó làm chúng ta phải đặt ra câu hỏi: các doanh nghiệp đó phát triển thế nào? và thế mạnh của nền CNTT Việt Nam là gì?

Quy mô của nền kinh tế Việt Nam là nhỏ, các doanh nghiệp lại không sản xuất mà chỉ làm thương mại, nếu cứ bán rẻ thế thì họ không thể phát triển, vì muốn phát triển thì vốn quay vòng tái đầu tư phải đủ lớn. Vậy tóm lại chỉ là: ai bán được nhiều thì công ty lớn, ai bán được ít thì công ty – buộc phải – nhỏ, vì các chi phí về quản lý, hao phí, mặt bằng, nhân lực… Mà bán nhiều thế nào được trong một nền kinh tế nhỏ?

Vấn đề của các doanh nghiệp Việt Nam bây giờ là: họ không thể dùng sức được mãi, bởi vì có cần cù đến mấy cũng không thể bằng máy được. Tất nhiên, họ không thể liên tục bán lỗ các sản phẩm của mình, vì như thế đồng nghĩa với tự sát. Bây giờ các doanh nghiệp Việt Nam chỉ còn cách chọn con đường “kinh tế tri thức”, trong đó các yếu tố chất xám và sáng tạo được đặt lên hàng đầu. Thực ra, điều này đã được nói đến từ lâu.

***

Vấn đề mà các doanh nghiệp cần phải xác định là: ta đóng góp được gì cho xã hội, công năng của ta trong xã hội là gì, thế mạnh cạnh tranh của ta trên thị trường (thường là Việt Nam) là gì? Tức là ta mạnh về năng suất, chất lượng, sản lượng hay sự sáng tạo? Tất nhiên, từ đó mà nâng quy mô lên với đất nước Việt Nam: thế mạnh của Việt Nam là gì trên trường quốc tế? Ta có thể làm gì để phát triển nhanh nhưng bền vững?

Kinh tế Việt Nam bây giờ chỉ là lấy “sức lực bù khả năng” thôi, chứ như ta đã thấy trong phép so sánh giữa các sản phẩm nông nghiệp và hệ điều hành Windows – vốn nén chỉ trong một chiếc đĩa chưa đến một lạng. Sự phát triển kinh tế của Việt Nam trong 30 năm qua chả có gì “kỳ diệu” cả, đó chỉ là đầu tư nhiều và khai thác tài nguyên thô nhiều rồi bán đi, thì mới tăng được quy mô chứ có rất ít các yếu tố tri thức và sáng tạo.

Nước Mỹ – dưới thời tổng thống Donald Trump – giờ có chủ trương hạn chế thương mại tự do và chuyển việc làm về Mỹ, làm cả thế giới bừng tỉnh. Bản chất của việc này là để ngăn chặn Trung Quốc tiến nhanh. Không ai muốn giúp đối thủ tiềm tàng của mình trở nên cường thịnh. Việt Nam cần nhìn nhận đúng thời cuộc, để đưa ra biện pháp đối phó phù hợp. Trước tiên ta phải nhận thức rõ ràng rằng: đã hết thời cạnh tranh bằng giá.

***

Hãy tưởng tượng: đầu tư vào những lĩnh vực về chất xám và sáng tạo, các nhà đầu tư chỉ cần bỏ ra 2-3 đồng, nhưng thu về 10 đồng; còn đầu tư vào sự “cần cù” và gia công giá rẻ, cần phải bỏ ra 6-7 đồng thì mới thu về được 10 đồng, thử hỏi chúng ta – Việt Nam – nên đầu tư vào lĩnh vực nào? Trong điều kiện thể tạng của người Việt Nam yếu, không khỏe mạnh và bền bỉ, nhưng lại thông minh và khéo léo.

Năm 2017, chính quyền Việt Nam kêu gọi khởi nghiệp, ba lĩnh vực mạnh nhất ưu tiên vào là nông nghiệp công nghệ cao, du lịch và công nghệ thông tin (CNTT); thử hỏi thế mạnh của ta trong ba lĩnh vực này là gì? Nông nghiệp của ta làm cần cù như cũ hay đầu tư công nghệ cao? Du lịch thì đã đồng ý cho kinh tế đêm, sòng bài và mãi dâm hoạt động chưa? Còn CNTT thì các kĩ thuật viên của Việt Nam đã lập trình được các phần mềm nào mang tầm quốc tế?

Nếu chúng ta cứ dùng sức, chúng ta sẽ mãi là nông dân; nếu chúng ta cứ bán rẻ sức lao động, chúng ta sẽ mãi là  lao động phổ thông… Việt Nam có các nhà khoa học và kĩ sư công nghệ cao tài giỏi hay không? Sản phẩm, dịch vụ họ làm ra là gì? Có sản phẩm, dịch vụ nào của Việt Nam mà thế giới muốn dùng và cần dùng, để có thể phát triển ra thị trường thế giới? Đã hết thời cạnh tranh bằng giá, giờ ta phải cạnh tranh bằng chất lượng, bằng dịch vụ, bằng chất xám.