Xe máy là gì?

Xe máy là gì? Thật ngớ ngẩn khi hỏi như vậy trong một đất nước có vài chục triệu chiếc xe máy, cùng với người viết đã sử dụng “xe máy” để đi làm mười mấy năm nay. Nhưng cách người Việt Nam gọi tên loại phương tiện này khá thú vị, đáng để bàn và một lần nên được làm cho rõ nghĩa.

Xe máy – hay gọi đầy đủ là xe gắn máy – là cách gọi của người Việt Nam đối với một loại phương tiện mà theo cách hiểu của họ, đó là một chiếc xe đạp có gắn thêm chiếc máy vào rồi nó tự chạy, người ngồi trên nó không cần phải đạp nữa. Người ta gọi như thế đơn giản là vì ngày trước ở Việt Nam chỉ toàn có xe đạp.

Nhưng nếu chiểu theo cách gọi này thì ôtô cũng là một chiếc xe máy. Bởi ôtô cũng chỉ là một chiếc xe ngựa, rồi bỏ con ngựa đi, lắp thêm cho vào cho nó một chiếc máy, và rồi nó cũng tự chạy được – không cần ngựa kéo nữa – để chở người và hàng hóa.

Xe máy và ôtô đến từ phương Tây, nên ta cần tham khảo cách người phương Tây gọi tên hai loại phương tiện này để hiểu cách đặt tên của họ, từ đó mà áp dụng sang ta mới hợp lý được. Nếu chưa có từ tương đương, cần sáng tạo ra các từ mới. Từ ôtô tiếng Việt Nam có lẽ là dịch ra từ từ auto của phương Tây rồi nói chệch đi mà thành.

Nhưng auto là cách gọi chung của người phương tây cho các loại xe bốn bánh trước kia. Sau này khi auto (ôtô) phát triển ra thành nhiều loại, người phương Tây chia ra thành loại xe rồi gọi tên theo các dòng xe đó để phân biệt như: car (xe bốn chỗ), taxi (xe bốn chỗ chở khách), truck (xe tải), bus (xe buýt), container (xe công ten nơ)…

Người Việt Nam thì gọi chung tất cả chúng là ôtô, kèm thêm tên phụ phía sau như: ôtô con, ôtô tải, ôtô khách (xe ca, xe khách), ôtô téc (xe téc)… Có lẽ chúng ta hiểu “ôtô con” là chiếc xe ngựa (rồi bỏ con ngựa đi) gắn máy vào mà thành, ôtô tải là từ xe trâu, xe bò (rồi bỏ trâu, bò đi) gắn máy vào mà thành… Cách hiểu này xem ra cũng khá hợp lý.

Quay lại với “xe máy”, người phương Tây gọi chung các phương tiện hai bánh là moto. Khi dòng phương tiện này mới vào Việt Nam, chúng ta đã khá bối rối khi đặt tên cho chúng. Ban đầu chúng ta gọi chúng bằng những cái tên khá ngô nghê như: bình bịch – theo tiếng kêu của cái ống khói (bô) của nó. Thế nên mới có câu: “A bình bịch về làng!”.

Sau này khi thấy bất hợp lý, vì có những loại xe không kêu bình bịch, mà lại kêu vè vè, người ta mới gọi tên theo dòng xe mà các hãng sản xuất đặt tên như: Babetta, Simson, DD, 67, 82 (tôi không biết là năm sản xuất hay dung tích xi lanh). Người miền Nam còn sai hơn, họ gọi tất cả chúng là xe Honda – vì xưa xe máy chỉ có hãng xe Honda vào Việt Nam. Thật thiệt thòi cho các hãng Yamaha, Suzuki…

Chuyện còn phức tạp hơn ở chỗ, xe máy không chỉ có xe máy xăng mà còn có cả xe máy điện. Người Việt Nam dùng từ “xe điện” để gọi chung cho tất cả các dòng xe chạy điện, bất kể chúng là xe hai bánh hay bốn bánh. Nếu chiếc xe đạp có gắn thêm máy điện, thì chúng ta gọi là xe đạp điện, ôtô thì gọi là ôtô điện. Xe đạp điện khi hết điện vẫn có thể đạp (cơ) để đi.

Theo cách gọi trên thì đáng lẽ phải gọi xe Babetta là “xe đạp xăng”. Bởi nó là một chiếc xe đạp có gắn thêm chiếc máy chạy bằng xăng. Khi hết xăng, người đi vẫn có thể đạp để đi tiếp, dù tôi quan sát đây – có vẻ – là một cực hình. Babetta là một loại xe từng “làm mưa làm gió” trong xã hội Việt Nam. Ở thời hoàng kim của nó, ai cưỡi một chiếc Babetta ra đường là rất oách.

Thay lời kết

Tóm lại, ban đầu các dòng xe máy hai bánh vào Việt Nam, người dân vì quá mừng rỡ và bối rối nên không biết gọi tên chúng thế nào cho phải. Người miền Bắc gọi chúng theo các dòng xe mà các hãng sản xuất đặt tên (không phải tên các hãng sản xuất), còn người miền Nam thì ngô nghê hơn khi gọi tất cả chúng là xe Honda (tên của một hãng xe). Hai cách gọi tên này đều không hợp lý, tạm bợ và mang tính đối phó – tất cả là do chúng ta không sáng tạo ra từ mới.

Sau này, vì có thêm nhiều dòng xe vào thị trường Việt Nam, nên người miền Bắc có sự hỗn loạn trong cách gọi tên chúng. Khi giao tiếp, nếu một người nói về một dòng xe thì người đối thoại có thể không biết đó là loại xe gì, nếu như họ chưa từng nhìn thấy. Còn người miền Nam thì khi có thêm các hãng xe khác ngoài hãng Honda vào Việt Nam, mà cứ gọi xe máy là xe Honda là không hợp lý. Vì phức tạp của vấn đề này, người Việt Nam nên gọi chung các dòng xe hai bánh chạy bằng xăng là xe máy.