Ngày tết bàn chuyện khôn dại

Người xưa nói: “Người khôn nói chuyện nửa chừng, để cho người dại nửa mừng nửa lo”. Xã hội có nhiều loại người: người khôn, người thường, người dại… Những người khôn, hiểu đời, hiểu chuyện áp dụng khéo câu này thì không sao, còn những kẻ dại cứ đòi áp dụng bừa bãi, thì chỉ lòi ra cái đuôi dốt nát của mình.

Câu này của người xưa ý nói: những người hiểu biết khi đối diện với những kẻ bốc đồng, đã thiếu hiểu biết lại thường hay quả quyết, rồi làm việc hồ đồ thì nên tỉnh táo để giữ thái độ bình tĩnh, ăn nói chừng mực, thậm chí khó hiểu khiến cho hắn không hiểu được thực sự mình muốn nói gì, từ đó ngồi thừ ra mà suy nghĩ, cuối cùng là giữ được bình tĩnh.

Tuy nhiên, khôn nhưng cũng phải khéo, như ngườì xưa hay dùng cả cặp từ “khôn khéo”. Chứ khôn mà lộ ra thì không còn khôn nữa rồi. Mà khôn cũng chỉ là giải pháp đối phó mang tính tình huống, chứ không phải những là kế sách lâu dài. Khôn là trí tuệ của người phàm, trẻ nhỏ hay động vật. Khi ta nuôi các con vật trong nhà, chỉ dạy rồi chúng làm được một số việc thì ta bảo là chúng khôn.

Khi dạy các học sinh ở trường, em nào học chăm và hoàn thành các kì thi tốt, ta gọi em đó là giỏi. Tức là được học và làm theo tốt những “thứ” (tri thức) đã có sẵn. Còn người tài trong xã hội là có thể sáng tạo ra những giá trị mới hữu ích, giúp cải tạo xã hội hoặc thúc đẩy xã hội tiến lên. Tài là người làm được những việc ít người làm được.

Tuy nhiên, cho đến mức tài anh vẫn có thể bị khinh nếu anh không có đại nghĩa. Tức không mang cái tài của mình ra làm việc lớn, làm điều tốt, điều thiện, ngăn chặn những thứ xấu xa, hủ lậu… Thậm chí, có những người mang tài năng của mình ra làm việc xấu. Như thế hắn còn còn đáng kinh hơn bất tài. Điều đáng sợ nhất trên đời là mang tài năng đi làm việc thất đức.

Nước Việt ta có rất nhiều người khôn: người khôn trong nhà, kẻ khôn ngoài chợ, người khôn trong triều, kẻ khôn ngoài phố… Chúng ta nhiều người khôn đến mức đất nước không phát triển được. Bởi vì khôn chỉ là giải pháp đối phó mang tính tình huống. Chúng ta thỏa hiệp với thực tại để sống, không đấu tranh với những điều tiêu cực. Đó chỉ là khôn thôi, chưa phải giỏi, càng không phải tài.

Chiết tự, cắt chữ nghĩa như người xưa thì rất phức tạp, rắc rối. Nhưng không chiết tự thì không hiểu được vấn đề. Chúng ta, nhất là giới trí thức, ai cũng cần suy nghĩ và hành động cẩn trọng, tránh hồ đồ từ lời nói đến việc làm, nếu không muốn phải bị trả giá. Đừng thấy người ta khen mình “khôn” mà vội mừng, có thể là người ta đang nhắc khéo mình đó.

Người đáng quý trong xã hội là người sống thật, dù đôi lúc có phải thiệt thòi. Như các cụ nói: “Thật thà là cha giả dối”. Khôn cũng gần như giả dối vậy. Cao hơn người thật thà là người vì nghĩa lớn. Đó là những người dám bỏ công, bỏ sức, tiền của, thậm chí là cả tính mạng ra làm việc nghĩa. Còn hạng đáng khinh nhất là người khôn vặt. Đây là cách hành xử của kẻ tiểu nhân, trẻ con hay động vật không biết suy nghĩ.