Chánh niệm là gì?

Chánh niệm là một thuật ngữ của đạo Phật. Phật giáo có nguồn gốc từ Ấn Độ rồi lan truyền sang Trung Quốc. Chữ nghĩa Việt Nam mượn nhiều từ Trung Quốc, trong đó có cả các thuật ngữ của Phật giáo. Do vậy, để hiểu được từ “chánh niệm” là gì thì không những ta phải tra nghĩa gốc ở chữ Hán, mà còn phải tra nghĩa gốc về chữ Nam Phạn (Pali). Loại chữ dùng để ghi văn tự của đạo Phật.

1. Chánh niệm về mặt ngữ nghĩa
Chánh niệm (hay chính niệm) được dịch từ sammā sati. Sati là niệm. Niệm do người Trung Quốc dịch, và không biết tại sao họ lại dịch đúng với từ sati trong pháp hiện quán. Niệm, chữ Hán viết (念), ở trên là bộ kim, ở dưới là chữ tâm. Kim là hiện tại; vậy, niệm là (tâm) ghi nhớ những gì đang xảy ra trong hiện tại. Còn trong nghĩa Pāḷi thì sati có mấy nghĩa tương đối chính xác: Sự nhớ, ghi nhớ, ghi nhận… Ngoài ra còn một số nghĩa khác thì đi quá xa.

Thế còn sammā? Sammā là chánh, chân (thực, thật), đúng, một cách đúng đắn, thích hợp, một cách hoàn toàn, toàn diện, trọn vẹn… Có nghĩa là sự vật như thế nào thì ghi nhận trọn vẹn như thế, không chia chẻ, phân tích, không đưa xen cảm tính và tư duy chủ quan của mình vào. Đến đây, ta có định nghĩa về chánh niệm tương đối đầy đủ. Chánh niệm là ghi nhận, là chú tâm đúng, trọn vẹn, toàn diện, chân xác đối tượng, bất kể đối tượng ấy đẹp hay xấu, méo hay tròn, thiện hay ác.

Tuy nhiên, dù định nghĩa chính xác cỡ nào thì cũng chỉ là phần lý thuyết nên còn trừu tượng. Để hiểu sâu hơn, ta hãy ví chánh niệm như người canh cửa. Người canh cửa thì ai đi vô, đi ra thì anh phải ghi nhớ, ghi nhận. Chánh niệm là người canh cửa thân tâm. Thứ gì đi vô, đi ra thân tâm đều phải đi qua chánh niệm. Anh ta chỉ đứng ở cửa và canh chừng thôi. Đứng đấy và ghi nhận, chú tâm trọn vẹn ở đấy. Nhiệm vụ của anh chỉ có vậy: đứng làm phận việc thấy rõ, biết rõ, phân biệt thứ này và thứ khác.

2. Chánh niệm trong các mối tương quan khác
Chánh niệm là một trong tám con đường cao quý (Bát Chánh Đạo), chánh niệm ở chi thứ tư trong Bốn sự thật mầu nhiệm (Tứ diệu đế) mà Đức Phật đã dạy gồm: đau khổ (Khổ), nguồn gốc của nó (Tập), sự chấm dứt của nó (Diệt), và con đường dẫn đến sự chấm dứt của nó (Đạo). Chánh niệm là yếu tố thứ bảy của con đường đạo, nằm giữa nỗ lực đúng đắn (Chánh tinh tấn) và sự tập trung đúng đắn (Chánh định). Kết nối ứng dụng tràn đầy năng lượng của tâm trí vào sự tĩnh lặng và hợp nhất.

Các bài giảng của Đức Phật, như được bảo tồn trong kinh tạng Pāli, gồm các bộ kinh nguyên thủy, sử dụng một phong cách công thức ngắn và súc tích. Trong đó, chúng ta thấy chánh niệm luôn được xác định bởi một công thức cố định như sau: Này các tỷ kheo, thế nào là chánh niệm? Ở đây các vị tỷ kheo sống quán thân trên thân, nhiệt tâm, tỉnh giác, chánh niệm, để chế ngự tham ưu ở đời; trên các cảm thụ, trên các tâm quán pháp, trên các pháp, tinh cần tỉnh giác, chánh niệm để chế ngự tham ưu ở đời.

Bài kinh có ảnh hưởng nhất trong kinh tạng Pāli về thực hành chánh niệm có hệ thống là Kinh Tứ niệm xứ (Satipatthāna Sutta), “Bài giảng về việc thiết lập chánh niệm”, bài kinh mở đầu bằng một tuyên bố nhấn mạnh mục đích của việc đào tạo và phương pháp này: Này các tỷ kheo, đây là con đường độc nhất, đưa đến thanh tịnh cho chúng sinh, vượt khỏi sầu bi, diệt trừ khổ ưu, thành tựu chánh lý, chứng ngộ niết bàn. Đó là Bốn niệm xứ … (Bài viết gốc còn rất dài, quý vị có thể đọc thêm tại đây: đường dẫn).

Thay lời kết
Trên đây là đoạn trích của hai bài viết mà người viết thấy dễ hiểu và sâu sắc về “chánh niệm”. Lý giải về thuật ngữ này trên mạng có nhiều bài viết khác nhau với các kiến giải khác nhau. Đây cũng là điều dễ hiểu, bởi ngay từ khi giảng đạo cho các học trò của mình Đức Phật đã tùy từng căn cơ của mỗi người mà truyền dạy. Do vậy mà cùng một vấn đề, nhưng mọi người có thể hiểu khác nhau. Khi truyền đạo qua các quốc gia, xứ sở thì “tam sao thất bản” do việc truyền, việc dịch nên hiểu khác nhau là bình thường. Để hiểu được nghĩa gốc, ta phải tra về chữ gốc. Đường Tăng đi Tây Trúc thỉnh kinh là vì vậy.